أوراد الأحباب و فصوص الآداب (کتاب)«اوراد الاحباب و فصوص الآداب» اثر فارسی ابوالمفاخر یحیی بن احمد مشهور به باخرزی یا ابوالمفاخر باخرزی (متوفی ۷۶۳ ق)، یکی از منابع مهم تصوف اسلامی در بیان سیر و سلوک باطنی می‌باشد که به کوشش ایرج افشار، عرضه شده است. [۱]
ادب فارسی در آسیای میانه، انوشه، حسن، ج۱، ص۱۴۵.
۱ - معرفی اجمالی کتابنویسنده کتاب را در بخارا و بر سر قبر سیف الدین تالیف کرده است؛ بخش اول را در ۷۲۳ ق نوشته و تالیف بخش دوم را در ۷۲۴ ق، به پایان رسانده است. [۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی (چاپ دوم)، بجنوردی، سید کاظم و همکاران، ج۱۱، ص۶۰.
نویسنده هدف از تالیف کتاب را، آگاهی بخشی به طالب سلوک می‌داند؛ چراکه معتقد است طالب هر چیزی باید حقیقت و ماهیت آن را بداند تا در او، رغبت و شوق برای طلب کمال پیدا شود. کتاب در نقل اقوال شیخ سیف الدین باخرزی و اشعار و رباعیات صوفیه منبع بسیار با ارزشی به شمار می‌آید. ۲ - ساختار کتاباین اثر، کتابی است مفصل در باب مباحث علمی تصوف و آداب و رسوم و اذکار صوفیه که در دو بخش، «اوراد الاحباب» و «فصوص الآداب»، تالیف شده است. هر بخش، دارای بخش‌های متعددی است اما متاسفانه بخش نخست تاکنون به چاپ نرسیده است. ماخذ اصلی نویسنده در بخش نخست، کتاب « قوت القلوب » ابوطالب مکی است و منابع بخش دوم، عبارتند از: «قوت القلوب» ابوطالب مکی؛ «آداب المریدین» ابونجیب عبدالقاهر سهروردی؛ «رسالة الخلوة» و دو رساله دیگر از نجم الدین کبری؛ رساله «وصیة السفر» از سیف الدین باخرزی؛ «حلیة الابدال» و رساله «امر المربوط» و کتاب «کنه مالابد للمرید» از ابن عربی و «منازل المریدین» از ابوعبدالله مرجانی. اما به نظر می‌رسد که نویسنده، بیش از همه، از کتاب «آداب المریدین» ابونجیب سهروردی استفاده کرده و در تعیین ابواب و فصول، حتی مقامات و احوال، به این اثر نظر داشته و گاه برخی از موضوعات و مطالب را، با اندکی تغییر در عبارات، از آن کتاب برگرفته است. [۳]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی (چاپ دوم)، بجنوردی، سید کاظم و همکاران، ج۱۱، ص۶۰.
کتاب سرشار از اشعار فارسی و عربی است، اما شمار اشعار عربی، بسیار کم تر از اشعار فارسی می‌باشد. نثر کتاب، ساده و روان و به زبان فارسی گویاست. [۴]
ادب فارسی در آسیای میانه، انوشه، حسن، ج۱، ص۱۴۵.
این کتاب با وجود تمهیدات خاصی که نویسنده در وقف نامه کتاب برای استنساخ و انتشارش در نظر گرفته بود، دارای نسخه‌های متعددی نیست. ۳ - گزارش محتوا۳.۱ - بخش اولنویسنده در بخش نخست کتاب- که اکنون در دسترس نیست- به شرح اوراد و عبادات، اساس امور مرید (مثل جوع، سحر، صحت و خلوت)، شجره خرقه، مقامات مراقبه و محبوب بودن عقل نزد خداوند، در بیست فص پرداخته است. عنوان برخی از این فصوص، عبارت است از: بیان اوقات و زمان اوراد هفت گانه روز، بیان اوقات و زمان اوراد شب، ذکر عمل مریدان از فرایض عوامل و فضایل نوادر، آنچه مستحب است که در وقت خفتن بنده بگوید، ذکر قسمت کردن شب جهت برخاستن و جهت خواب و وصف شب خیزان و تهجدگزاران، روز جمعه و آداب آن. ۳.۲ - بخش دومبخش دوم که در این نوشتار به معرفی آن می‌پردازیم، در باب آداب صوفیه، عقاید و اخلاق، شیوه معاشرت، لباس، سماع، صحبت و شرایط شیخ و مرید، آداب خادمان در انواع خدمات، حمام، آداب مسافرت و شرایط سفر، آداب خلوت و اربعین و ترتیب ریاضت و مجاهدت است. [۵]
ادب فارسی در آسیای میانه، انوشه، حسن، ج۱، ص۱۴۵.
۳.۲.۱ - آداب اعمال مختلف جوارحی و جوانحیاین بخش که با مقدمه‌ای مفصل از محقق کتاب ایرج افشار و معرفی خاندان نویسنده آغاز شده، در چهل بخش تنظیم گردیده است. مؤلف در هر بخش ابتدا با استناد به قرآن یا قول یا فعل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، شرعیت موضوع را اثبات کرده، سپس به قول مشایخ صوفیه و نظر خود در آن باب می‌پردازد. اکثر فصوص، درباره آداب اعمال مختلف جوارحی و جوانحی است که سالک بدان‌ها عمل می‌کند، همچون سفر، اکل، حمام، خلوت، سماع، صحبت و آنچه در هنگام بیماری، بلا و مرگ انجام می‌دهد؛ لیکن در این میان و به خصوص در فصوص ابتدایی کتاب، نویسنده به مباحث کلی تر تصوف، همچون ماهیت تصوف، عقاید صوفیه، فضیلت آداب، اخلاق ، مقامات و احوال صوفیه، اختلاف مسالک صوفیه، فضیلت فقر بر غنا، شطحیات و خواص نفس نیز پرداخته است. نخستین فص، پیرامون عقاید صوفیه در وحدانیت خداوند و قیامت است. نویسنده معتقد است اولین چیزی که بر مرید واجب می‌باشد، آن است که احدیت خداوند را پذیرفته و ذات او را از چیزی که نسبت آن به ذات مقدس الهی روا نمی‌باشد، پاک و تنزیه کند. [۶]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۳.
۳.۲.۲ - آداب ایمانفصل دوم، در مورد آداب ایمان می‌باشد. به نظر نویسنده، برترین چیز برای مرید آن است که رنج خود را از خلق برگرفته و بر هیچ کس، ظلم و ستم روا ندارد. [۷]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۸.
۳.۲.۳ - فضیلت فقر بر غنادر فصل سوم، فضیلت فقر بر غنا، تشریح گردیده است. نویسنده فضیلت فقر بر غنا را در صورتی می‌داند که رضایت و خشنودی نیز، قرین و همراه آن باشد. از جمله اموری که به اعتقاد وی دلیل بر فضیلت فقر می‌باشد، آن است که سخا و عطا، در همه ادیان پسندیده است. [۸]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۱۱.
۳.۲.۴ - ماهیت تصوفدر فصل چهارم، ماهیت تصوف مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده خود بر این باور است که این قوم را به جهت صفای اسرار و پاکیزگی آثار، صوفی گفته‌اند. وی در این رابطه، به اقوال و نظریات دیگران نیز اشاره کرده است که برخی از آن‌ها عبارتند از: در صف اول بودن این گروه نزد خداوند، صاف بودن دل، قرب اوصاف ایشان به اوصاف اهل صفه که در عهد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بودند، پوشش این طایفه که از صوف (پشم) است. [۹]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۱۴.
۳.۲.۵ - محاسبه نفس و حفظ خواطرفصل پنجم، پیرامون محاسبه نفس و حفظ خواطر است. بنا به نظر صوفیه، ترک اشتغال به انواع کسب و صناعات، صرف تمامی اوقات به عبادات و طاعات، بهتر و با فضیلت تر است. [۱۰]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۱۹.
دیگر عناوین و مباحثی که در فصوص دیگر مطرح شده است، عبارتند از: احکام مربوط به لباس و خرقه؛ آداب صوفیه در فروع دین و احکام آن؛ فضیلت آداب؛ اخلاق صوفیه؛ مقامات صوفیه؛ احوال صوفیه؛ آداب مرید و شرایط وی؛ خواص و معرفت نفس؛ آداب صحبت با هر طایفه‌ای؛ آداب جوارح و حواس؛ آداب با خانواده؛ ادب خادم و شرایط آن؛ آداب انواع خدمات؛ آداب مربوط به خوردن؛ ریاضت مرید در ماکولات و فضیلت گرسنگی و حکایات و مکاشفات برخی از بزرگان. [۱۱]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۲۳_۳۳۹.
از میان اعمالی که نویسنده به بیان آداب آن‌ها پرداخته است، دو ادب با تفصیل و تاکید بیشتری بیان شده است. نخست، سماع که از موضوعات مناقشه برانگیز تصوف است [۱۲]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۱۸۰.
و دوم خلوت و چله نشینی که از ارکان سلوکی طریقت کبرویه است. [۱۳]
أوراد الأحباب و فصوص الآداب، باخرزی، ص۲۹۰.
از جمله ویژگی‌های کتاب، آن است که از نام‌های پیامبران، به ویژه حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و احادیث ایشان، بسیار آمده است. [۱۴]
ادب فارسی در آسیای میانه، انوشه، حسن، ۱۳۸۰، ج۱، ص۱۴۵.
۴ - وضعیت کتابفهرست مطالب در ابتدا و فهرست اشخاص، اعلام جغرافیایی، ادیان، قبایل و اقوام، کتب و رسائل، لغات نادر، اصطلاحات و اشیاء، اشعار فارسی و عربی، آیات ، اخبار و احادیث ، اقوال و کلمات مشایخ و بزرگان در انتهای کتاب آمده است. در پاورقی‌ها، به تصحیح لغات و توضیح معنای آن‌ها پرداخته شده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |